Polska rodzina - jaka jest obecnie? Strukturalne przeobrażenia polskiej rodziny w ujęciu czasowym i regionalnym.

Jak polska rodzina zmieniała się w ostatnim czasie, jak zmieniał się jej obraz, jej cele i wartości?

Autor analizy: Dr Karolina Świrska-Czałbowska

Polska rodzina - jaka jest obecnie? Strukturalne przeobrażenia polskiej rodziny w ujęciu społecznym, czasowym i regionalnym.

Inspiracją do napisania tego tekstu jest artykuł z „Gazety Krakowskiej” pokazujący dane dotyczące liczby ślubów kościelnych zawartych w roku 2022 w Krakowie.[1] Otóż okazuje się, że liczba ślubów cywilnych przekroczyła liczbę ślubów kościelnych i to znacznie. Dzieje się tak od 2020 roku, czyli od czasów pandemii. W Małopolskim w 2022 ślubów cywilnych było 1804, zaś kościelnych 1137.[2] Tendencje te uwidaczniają się w wielu miastach wojewódzkich, zwłaszcza zachodniej części Polski.[3]

Te dane dają mocno do myślenia. Należałoby się przejrzeć temu zjawisku szerzej i zadać sobie następujące pytania badawcze: Czy aż tak bardzo zmieniamy się jako społeczeństwo, że ślub przestaje być jednym z ważniejszych momentów w życiu? Kiedy tak zdążył stracić na znaczeniu?  Jak szeroko rozumiana wolność jednostki przekłada się na zmiany w strukturze przeciętnej polskiej rodziny (jej obraz, cele i wartości)? I jak przemiany cywilizacyjne (mentalnościowe) wpływają na współczesny ‘Polaków portret własny’?

Od dawna wiadomo już, że jednym z kluczowych dla Polski wyzwań rozwojowych jest demografia. Dzieci rodzi się zbyt mało i dzieje się tak już od ponad 20 lat. Całe ostatnie pokolenie jest zbyt mało liczne. W związku z tym mamy ujemny przyrost naturalny, tzn. więcej osób umiera się niż się rodzi. Przestaliśmy osiągać tzw. zastępowalność pokoleń (wynik 2.1 nie zapewnia tego wskaźnika)[4]. W 2050 roku mediana wieku ludności ma wynosić 50 i więcej lat, czyli ponad połowa mieszkańców Polski będzie po pięćdziesiątce. SGH szacuje[5], że wobec niedoboru liczby osób w wieku produkcyjnym podaż pracy wzrośnie o 5 milionów osób, co znaczy, że trzeba będzie 5 milionów osób dokooptować do polskiego rynku pracy.

Warto przyjrzeć się w takim razie jak wyglądamy jako społeczeństwo i jak wygląda tzw. statystyczna polska rodzina. Jak kształtuje się liczba dzieci w rodzinach, jak dane statystyczne prezentują się na przestrzeni czasu i w ujęciu regionalnym. I jak na polską sytuację demograficzną wpływa fakt, że po 24 lutego 2022 roku przyjęliśmy ponad 2 mln uchodźców z Ukrainy, w większości matek z dziećmi.

Z pomocą przychodzą nam dane GUS.

Opracowanie "Sytuacja demograficzna Polski do 2018 roku. Tworzenie i rozpad rodzin"[6] z roku 2011 pokazuje, że większość dorosłych Polaków (55% osób, czyli 18 mln) jest w związkach małżeńskich. Tak przynajmniej deklaruje. Z pozostałych  27,6% to panny albo kawalerowie, reszta to wdowcy albo rozwiedzeni. (rys 1).

Kobiet w Polsce jest więcej. Kobiety statystycznie żyją dłużej i w efekcie więcej jest starszych pań, niż starszych panów. Dane GUS pokazują, że w 2018 roku w Polsce kobiet było ponad 19 mln, a mężczyzn prawie o milion mniej (rys.2).

Ciekawym faktem jest, że w dłuższej perspektywie liczba małżeństw, nie tylko konkordatowych wyraźnie spada. Odsetek małżeństw przypadających na 1000 mieszkańców w czasach powojennych był dwukrotnie wyższy niż obecnie:

Do tego wzrasta liczba związków nieformalnych- kohabitacyjnych, jak nazywa je współczesna socjologia. GUS podaje, że do 2011 roku liczba związków kohabitacyjnych wzrosła z 200 tysięcy do 320 tysięcy.[7] Widoczne jest to szczególnie w dużych miastach.

Jednak największym zaskoczeniem, żeby nie powiedzieć wstrząsem, jest graf przedstawiający strukturę polskiej rodziny - liczbę dzieci w rodzinach:

W 2011 roku większość rodzin w Polsce stanowiły rodziny z jednym dzieckiem (53%). 35% to rodziny z dwójką dzieci, a jedynie 8,6% w skali kraju to rodziny wielodzietne, czyli z trojgiem dzieci (w Polsce wielodzietność liczona jest właśnie od trójki dzieci). Rodzin wysoko wielodzietnych, czyli wychowujących co najmniej czworo dzieci jest jeszcze mniej- zaledwie 2.9 %. Są to dane prezentujące liczbę dzieci w rodzinach, które takowe posiadają, a nie w rodzinach w Polsce ogółem. Dalsze dane GUS pokazują, że małżeństw bez dzieci jest w Polsce ok 24%, czyli obiektywnie bardzo dużo.

W tym wszystkim zwraca uwagę również duży odsetek tzw. samotnych matek- jest ich w Polsce aż 2.1 mln, czyli 19,4 % rodzin z grupy posiadających dzieci.[8]

Nie będzie zaskoczeniem stwierdzenie, że statystycznie zwiększa się liczba rozwodów. Dysponuję danymi kolejno z lat 1990, 2000, 2010, 2018.  Widać wyraźnie, że liczba małżeństw sukcesywnie maleje (z 255,4 tys. do 192,4 tys.) natomiast liczba rozwodów wyraźnie się zwiększyła (62,8 tys. z roku 2018 w stosunku do 42,4 tys. w roku 1990).

A jak dane te kształtują się w ujęciu regionalnym w Polsce? Z pomocą przychodzi nam raport GUS „Działania prorodzinne w latach 2010– 2015”, który pokazuje zarówno jak te dane rozkładają się w poszczególnych województwach Polski, jak również jak wyglądają w kategoriach miasto/wieś.

Ź r ó d ł o: Wyniki Narodowych Spisów Powszechnych w 2002 i 2011 r. [9]

Najwięcej rodzin wielodzietnych żyje w województwie podkarpackim (16,3) i małopolskim (14,7), natomiast najwięcej rodzin z jednym dzieckiem znajdziemy w dolnośląskim (58,5%), śląskim (57%) i łódzkim (55,5%). Jest ich jednak wyraźna mniejszość (8.5- 11.5%). Widzimy wyraźnie, że rodziny z jednym dzieckiem dominują wyraźnie właściwe bez względu na region Polski.[10]

Ciekawie również rysuje się odpowiedź na pytanie jak kształtuje się dzietność w Polsce /liczba dzieci w rodzinach w Polsce w kategorii miasto/wieś. Widać wyraźnie, że w miastach więcej mamy rodzin z jednym i dwojgiem dzieci, natomiast w mniejszych ośrodkach- czyli np. na wsiach więcej jest rodzin wielodzietnych. Ciekawe będzie odkrycie, że zarówno w miastach jak i na wsiach rośnie liczba rodzin z dwojgiem dzieci, natomiast dzietność ogólna wykazuje tendencję spadkową.

Wykres 7.

Źródło: „Działania prorodzinne w latach 2010-2015”, Kraków 2016 [11]

Nowsze dane statystyczne pokazują, że niestety jeśli nawet wynik liczby dzieci w rodzinach w danym roku się poprawi, to niestety nie będzie to trwała zmiana. Jeśli nawet widać poprawę (37% rodzin w Polsce w roku 2014 deklaruje posiadania drugiego dziecka, a 10% trzeciego), to w następnych latach liczba ta ponownie zejdzie do niższego poziomu.[12]

Jeśli chodzi o dzietność Polaków w latach 2022- 2023 najświeższe dane wskazują, że w roku 2022 urodziło się 305 tys. dzieci, czyli najmniej od czasów II wojny światowej. [13]

Tak więc obraz polskiej rodziny kształtuje się następująco- jedna czwarta małżeństw nie ma w ogóle dzieci, natomiast wśród rodzin, które dzieci mają połowa to rodziny z jednym dzieckiem (53%). Tak było przez dłuższy czas.
Rodzin z dwójką dzieci jest tylko niewiele ponad 1/3, zaś rodzin wielodzietnych jest jak na lekarstwo (ok 10% łącznie z trójką i większą liczbą dzieci). Maleje liczba związków formalnych, czyli małżeństw, rośnie liczba rozwodników i osób żyjących w związkach kohabitacyjnych. W tym wszystkim prawie 1/5 rodzin to kobiety wychowujące dzieci samodzielnie. Większym prawdopodobieństwem np. w szkole jest spotkać dziecko tzw. samotnej matki, niż dziecko wychowujące się w rodzinie wielodzietnej. Nie jest to obraz optymistyczny. A jeszcze w latach 60-tych na statystyczną kobietę przypadała 3-ka dzieci, więc rodzina wielodzietna uważana była za normę. Teraz to już przeszłość.

Przyczyn tego zjawiska jest wiele i są one złożone [14], napisano już na ten temat wiele artykułów i raportów[15]. W kontekście polskim z badań Diagnozy Społecznej wynika, że Polacy generalnie chcą mieć dzieci, natomiast na przeszkodzie stają problemy materialne- brak mieszkania i niestabilność finansowa. Wnioski te potwierdza raport dotyczący sytuacji rodzin wielodzietnych w Polsce [16] - doskwiera im głównie brak pieniędzy. Dane pokazują, że ok 60% rodzin wielodzietnych ma do dyspozycji tylko ok 3000 na miesiąc [17]. Wprowadzenie programu 500+ zmieniło trochę sytuację na plus, natomiast ponownie popsuł ją wybuch pandemii Covid i jej późniejsze następstwa. Decyzję o posiadaniu dziecka, która jest decyzją na całe życie trudno jest podjąć w czasach niestabilnych, w których trudno przewidzieć, co przyniesie dzień jutrzejszy. Jednak poziom dzietności nie wynika nie tylko z kwestii finansowych- w przeszłości bywały czasy trudniejsze niż obecnie, a dzieci, również w Polsce rodziło się więcej. Jednak w Europie Zachodniej, gdzie społeczeństwa są bogatsze, dzietność nie kształtuje się wcale na znacząco wyższym poziomie. Wszystko to skłania do konstatacji, że o liczbie dzieci decyduje nie ekonomia, a kultura. I o ile w krajach bogatszych, gdzie standard życia jest wyższy, o posiadaniu dziecka bądź większej ich liczby decyduje obyczajowość, o tyle w Polsce, która wciąż jest relatywnie biedniejsza, a w której obywatele deklarują, że chcą mieć dzieci- na przeszkodzie stoją wciąż problemy materialne.

A jak na polską demografię wpłynęła sytuacja sprzed roku, kiedy w związku z napaścią Rosji na Ukrainę polską granicę przekroczyło ponad 2 mln Ukraińców? Ilu jest ich w Polsce obecnie i ilu planuje zostać na stałe? Czy możemy tu upatrywać nadziei ma zwiększenie się populacji naszego kraju, przy założeniu, że powoli staniemy się społeczeństwem, jeśli nie dwunarodowym, to przynajmniej z pokaźną mniejszością narodową?

Najbardziej wiarygodne dane znajdziemy w statystykach Straży Granicznej. I tak od 24 lutego 2022 do 10 kwietnia 2023 roku, czyli przez okres prawie 14-tu miesięcy, granicę polsko-ukraińską przekroczyło 11,012 mln uchodźców z Ukrainy, głównie kobiet i dzieci[18]. Natomiast liczba obywateli Ukrainy, którzy do 9 kwietnia 2023 r. wrócili z Polski na Ukrainę wynosi 9,235 mln [19].

Pomimo, że w dużych miastach, takich jak np. Warszawa wydaje się, że Ukraińców jest bardzo dużo agencja zatrudnienia Personnel Service podaje, że obecnie w całej Polsce mieszka ich 2,3 mln. Liczba ta obejmuje zarówno uchodźców, którzy przybyli do naszego kraju po wybuchu wojny, jak również osoby narodowości ukraińskiej, które do Polski przyjechały już wcześniej. Liczba ukraińskich dzieci w polskich szkołach kształtuje się następująco- od początków wojny rosła i pod koniec roku szkolnego 2021-202 było w Polsce ok 800 tys. dzieci z Ukrainy w wieku szkolnym. W tym 200 tys. uczyło się w polskich szkołach, a około 500 do 600 tys. pobierało zdalnie lekcje z Ukrainy [20].

Obecnie w polskich szkołach i przedszkolach dzieci z Ukrainy mamy 190 tys. [21] Przekłada się to na 30 tys. ukraińskich uczniów w każdym roczniku, czyli mniej więcej 10%. Czy to dużo, czy mało? Aby osiągnąć tzw. zastępowalność pokoleń potrzebne jest w Polsce 500 tys. dzieci i młodzieży w każdym roku, na co przy rodzących się corocznie ok 350 tys. polskich dzieci (i 305 tys. urodzonych w 2022 roku) nie ma po prostu szans.
Jeśli do tego sprawdzą się badania kijowskiego Centrum Strategii Gospodarczej, wskazujące, że od 46 do 76 procent ukraińskich uchodźców planuje wrócić po wojnie do kraju , to okaże się również, że na załatanie polskiej dziury demograficznej przybyszami zza wschodniej granicy nie ma co liczyć. Czyli ostatnia fala ukraińskiej emigracji wojenno-zarobkowej stać się liczniejszym narodem nam raczej nie pomoże.

Słowa kluczowe:
kryzys demograficzny, wskaźnik urodzeń, liczba dzieci w rodzinach, struktura polskich rodzin, napływ uchodźców z Ukrainy, jego wpływ na sytuację demograficzną w Polsce

Streszczenie:

Zadaniem tego artykułu jest pokazanie współczesnego obrazu polskich rodzin w oparciu o dane statystyczne. Analizuję tendencje spadkowe dotyczące zjawiska dzietności obecnie w Polsce zarówno w wymiarze społeczno-psychologicznym, czasowym, jak i regionalnym. Staram się pokazać jaki wpływ na sytuację demograficzną Polski ma przyjęcie ponad 2 mln uciekinierów z Ukrainy po 24 II 2022.

Równoległym celem tekstu jest popularyzacja badań naukowych na temat demografii. Badania te- jak większość badań naukowych- są zbyt mało znane i trudno dostępne; warto byłoby zaś, aby szerzej docierały do świadomości społecznej i stały się przedmiotem dyskusji.

Summary:

The purpose of this article is to show the contemprary image of Polish families based of statistical data. It analyzes the downward trend of the fertility phenomenon now in Poland, shows socio-psychological, temporal and regional aspect of this problem. 

It also tries to show what impact the admission of over two million people from Ukraine has on the demographic situation in Poland after February 22-nd, 2023. 

A parallel goal of the text is to popularize scientific research on demography. Like most scientific studies, they are little available and little known. It is worth to spread them in order to reach public awareness and make them to become the subject of many discussions.

Biogram:
Dr Karolina Swirska-Czalbowska jest socjologiem i mamą trójki dzieci. Publikowała m.in. w kwartalniku IEMID UKSW „Kultura, media i teologia”, „Warszawskich studiach Pastoralnych”, wyd. UKSW, „Polis - piśmie o sztuce życia publicznego”, wyd. przez ISP PAN, kwartalniku CE UW „Studia europejskie”, „Problemach zarządzania”, ”Studiach i materiałach”, Raporcie INE PAN, również w „Tygodniku Powszechnym” i „Arcanach”. Kontakt: kswirska@wp.pl

Przypisy:

[1]             https://gazetakrakowska.pl/krakowianie-biora-coraz-mniej-slubow-a-od-koscielnych-wola-cywilne/ar/c6-16552457

[2]             https://www.eska.pl/torun/sluby-w-polsce-w-2022-roku-kosciol-zdecydowanie-traci-wplywy-aa-jY9Y-gcwB-6X9X.html

[3]             https://www.eska.pl/torun/sluby-w-polsce-w-2022-roku-kosciol-zdecydowanie-traci-wplywy-aa-jY9Y-gcwB-6X9X.html

[4]             Pojęcie zastępowalności pokoleń tłumaczę w poprzednim tekście, pt. Kryzys demograficzny w państwach Unii Europejskiej. Przyczyny, przebieg, konsekwencje. Przypadek Polski na tle państw regionu, np. w: https://www.3plus.pl/pl/aktualnosci/1319, Kryzys-z-nastawienia-na-zabawe

[5]          Konferencja SGH „Starzenie się ludności, rynek pracy i finanse publiczne w Polsce”, Warszawa 13 lutego 2017, szerzej por: http://ibs.org.pl/app/uploads/2017/03/Starzenie-si%c4%99-ludno%c5%9bci-rynek-pracy-i-finanse-publiczne-w-Polsce.pdf.

[6]          https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/sytuacja-demograficzna-polski-do-2018-roku-tworzenie-i-rozpad-rodzin,33,2.html w:  Jan Kunert Statystyczna polska rodzina. Jaka jest? w: https://konkret24.tvn24.pl/polska,108/statystyczna-polska-rodzina-jaka-jest,968030.html, 11.09.2019

[7]             Op.cit.

[8]             Op.cit.

[9]          https://www.portalsamorzadowy.pl/polityka-i-spoleczenstwo/glowny-urzad-statystyczny-policzyl-ile-dzieci-maja-polskie-rodziny,87581.html, 7 grudnia 2016.

[10]             Op.cit.

[11]          https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/dzieci-i-rodzina/rodzina/dzialania-prorodzinne-w-latach-2010-2015,1,1.html#

[12]          Grzegorz Osiecki , Klara Klinger „Wyż przestaje rodzić dzieci. Rośnie polaryzacja między bezdzietnymi i wielodzietnymi”,https://forsal.pl/artykuly/1481148,demografia-wyz-przestaje-rodzic-dzieci.html, 4 czerwca 2020.

[13]         „Mniej niż mówi GUS. Najgorszy wynik urodzeń polskich dzieci od II wojny światowej”, w: https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/8651439,polska-demografia-urodzenia-polskie-dzieci-obcokrajowcy-dane-gus.html

[14]         Aries Philippe, Duby Georges „Historia życia prywatnego”, Ossolineum Wrocław 2006, Lecaillon Jean Didier „Rodzina źródłem dobrobytu” wyd. Fronda 2004, O'Donovan Donal “Baby blues - no EU nation will replace itself on current trend”, Business World, 20.03.2018, Rosenberg Matt “Negative Population Growth” 09.02.2018, https://www.thoughtco.com/negative-population-growth-1435471, Roser Max “Fertility Rate” 2.12.2017, https://ourworldindata.org/fertility-rate,

[15]         Balicki Janusz „Uwarunkowania i skutki kryzysu demograficznego w Polsce”, w: https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/2161/1/__www.teologiaimoralnosc.amu.edu_7_Balicki.pdf, Kluza Stanisław, Makroekonomiczne konsekwencje procesów demograficznych [w:] Procesy demograficzne a kapitał społeczny, red. S. Kluza, K. Plotzke, Z. Sirojć, Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie, Stowarzyszenie Społeczno-Gospodarcze „Mazowsze”, Warszawa 2007, Szukalski Piotr, Ludzie bardzo starzy w Polsce i w krajach Unii Europejskiej. Stan obecny i perspektywy [w:] Procesy demograficzne w krajach Unii Europejskiej – porównania z Polską, red. I. Sobczak, PTD, GWSH, „Marpress”, Gdańsk 2003.

[16]       „Rodziny wielodzietne - aktualny stan badań i najważniejsze wyzwania. Perspektywa polska i niemiecka. 2021” wyd. Związek Trzy Plus 2021.

[17]        Polacy narzekają na rozwarstwienie społeczne. "Są zbyt duże różnice między bogatymi a biednymi", Business Insider Polska , 3 lipca 2017.

[18]        Aktualna sytuacja granicy ukraińsko-polskiej, 11 kwietnia 2023 w: https://www.ukrainianinpoland.pl/how-many-ukrainians-have-crossed-the-ukrainian-polish-border-since-the-beginning-of-the-war-current-data-pl/
[19]       Op.cit.
[20]       Minister edukacji: kolejne 200-300 tys. dzieci ukraińskich w polskich szkołach, 09.08.2022 w: https://samorzad.pap.pl/kategoria/aktualnosci/minister-edukacji-kolejne-200-300-tys-dzieci-ukrainskich-w-polskich-szkolach.
[21]       Liczba uczniów z Ukrainy trafiających do szkół i przedszkoli w Polsce lawinowo rosła. Jak jest teraz? 8 lutego 2023
https://strefaedukacji.pl/liczba-uczniow-z-ukrainy-trafiajacych-do-szkol-i-przedszkoli-w-polsce-lawinowo-rosla-jak-jest-teraz/ar/c5-17271259
[22]       Ilu ukraińskich uchodźców wróci po wojnie do kraju? Nowe badania, 7 marca 2023, https://forsal.pl/swiat/ukraina/artykuly/8676176,ilu-ukrainskich-uchodzcow-wroci-po-wojnie-do-kraju-nowe-badania.html

Bibliografia:

1. Aries Philippe, Duby Georges „Historia życia prywatnego”, Ossolineum Wrocław 2006.
2. The Astounding Drop in Global Fertility Rates Between 1970 and 2014, 23.06.2015, https://brilliantmaps.com/fertility-rates/
3. Balicki Janusz „Uwarunkowania i skutki kryzysu demograficznego w Polsce”, w: https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/2161/1/__www.teologiaimoralnosc.amu.edu_7_Balicki.pdf
4. Didier Lecaillon Jean „Rodzina źródłem dobrobytu” wyd. Fronda 2004.
5. M. Góra M., Kotowska I.:„Jak skutecznie wspierać prokreacje w Polsce”, Rzeczpospolita, 25 lipca 2016.-
6. Lewandowski P. Rutkowski J. „Starzenie się ludności, rynek pracz i finanse publiczne w Polsce”, SGH 2017.
7. Population Implosion? Low Fertility and Policy Responses in the European Union, https://www.rand.org/pubs/research_briefs/RB9126/index1.html
8. Slany Krystyna„Alternatywne formy życia małżeńsko- rodzinnego w ponowoczesnym świecie”, Nomos, Krakow 2002.
9. Skrzydłowska-Kalukin K., Sowa B. ”W Polsce może zabraknąć Polaków”, „Dziennik” 20 października 2006.
10. “Wealth alone cannot account for Europe’s low birth rates”, The Economist 6.09.2017.
https://www.economist.com/graphic-detail/2017/09/06/wealth-alone-cannot-account-for-europes-low-birthrates
11. „Życie, gdzie jesteś?”- materiały z konferencji „2,1”,Warszawa, 16 IV 2005, Fundacja „Pomoc Rodzinie”, Łomianki 2005.
12. Julia Stankowska „Krakowianie biorą coraz mniej ślubów. A od kościelnych wolą cywilne”, Gazeta Krakowska, 7 sierpnia 2022
13. Nicole Makarewicz „W 2021 r. więcej ślubów cywilnych niż kościelnych. Kuria tłumaczy to pandemią”, RMFFM, 12 stycznia 2022.
14. Jan Kunert „Statystyczna polska rodzina. Jaka jest?”, https://konkret24.tvn24.pl/polska,108/statystyczna-polska-rodzina-jaka-jest,968030.html, 11.09.2019.
15. Grzegorz Osiecki , Klara Klinger „Wyż przestaje rodzić dzieci. Rośnie polaryzacja między bezdzietnymi i wielodzietnymi”,https://forsal.pl/artykuly/1481148,demografia-wyz-przestaje-rodzic-dzieci.html, 4 czerwca 2020.
16. „Mniej niż mówi GUS. Najgorszy wynik urodzeń polskich dzieci od II wojny światowej”, w: https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/8651439,polska-demografia-urodzenia-polskie-dzieci-obcokrajowcy-dane-gus.html
17. „Działania prorodzinne w latach 2010-2015”, w: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/dzieci-i-rodzina/rodzina/dzialania-prorodzinne-w-latach-2010-2015,1,1.html, Kraków 2016
18. Jarosław Dudała „Rzeczpospolita wielu narodów?” GN 24/2022, 16.06.2022
19. prof. Piotr Długosz „Przybyła głownie klasa średnia. Ukraińcy w Polsce”, w: https://wszystkoconajwazniejsze.pl/prof-piotr-dlugosz-ukraincy-w-polsce/?fbclid=IwAR0qPEF1I94x6VA1dIkawd-EiKmyt0SOMhKTmw5eotAMeVDqP_GxyQcKdGo
20. „Mniej niż mówi GUS. Najgorszy wynik urodzeń polskich dzieci od II wojny światowej”, w: https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/8651439,polska-demografia-urodzenia-polskie-dzieci-obcokrajowcy-dane-gus.html
21. Aktualna sytuacja granicy ukraińsko-polskiej, 11 kwietnia 2023 w: https://www.ukrainianinpoland.pl/how-many-ukrainians-have-crossed-the-ukrainian-polish-border-since-the-beginning-of-the-war-current-data-pl/
22. Ilu ukraińskich uchodźców wróci po wojnie do kraju? Nowe badania, 7 marca 2023, https://forsal.pl/swiat/ukraina/artykuly/8676176,ilu-ukrainskich-uchodzcow-wroci-po-wojnie-do-kraju-nowe-badania.html

Obraz David Schwarzenberg z Pixabay